Ψεύτικα Πλαστικά Δέντρα (Fake Plastic Trees)

“She looks like the real thing, she tastes like the real thing, my fake plastic love…” Radiohead

Η κατάθλιψη περιγράφεται από την Κρίστεβα σαν ενα αέναο πένθος που βιώνεται σε σχέση όχι με ένα αντικείμενο* αλλά με το πράγμα (das ding*). Το πράγμα, σαν η προσωπική ουτοπία του ψυχισμού παραμένει ο λόγος που παραμένει η επιθυμία ζωντανή. Ο «καταθλιπτικός» δημιουργεί ένα δεσμό με την θλίψη που προκαλεί η συνειδητοποίηση της απόστασης που έχει απο το πράγμα. Αυτή η διαδικασία οδηγεί σε σταδιακή απώλεια της επιθυμίας και μια ναρκισσιστική προσκόλληση παρόμοια με ένα έρωτα που συνοδεύεται που συνοδεύεται από τη γνώση της αδυναμίας πραγματοποίησής του. Πως όμως διαμορφώνεται η επιθυμία ή η έννοιά της μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού; Ο Ζίζεκ αναφέρει ότι ο καπιταλισμός αγγίζει το πιο σημαντικό κομμάτι της επιθυμίας μας: την επιθυμία να έχουμε επιθυμία. Και αυτό το καταφέρνει με μια αναδιαμόρφωση των αντικειμένων προς κατανάλωση, τo customisation. Αυτή όμως η διαδικασία που ορίζεται από το σύστημα της αγοράς μαζί με βασική προϋπόθεση την αυξανόμενη ανάγκη για επέκταση της ατομικής παραγωγικότητας που στηρίζεται σε χειρισμό της ορμής (drive) που έχουμε για την ζωή μέσα σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού, αφήνει σαν κατάλοιπο το φαινόμενο της κατάθλιψης.

Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η κατάθλιψη δεν συνιστά καν προϊόν του καπιταλισμού, αλλά την άλλη όψη του ή και την ενσωμάτωσή του μέσα στον ψυχισμό. Η στήριξη του συστήματος επιτυγχάνεται από μια ατομική διεργασία όπου το άτομο καλείται να παράγει ακόμα περισσότερο αναζητώντας παράλληλα στα διαθέσιμα προϊόντα για την ανακάλυψη της ίδιας της επιθυμίας του. Αυτή η συνεχόμενη πίεση για παραγωγικότητα και κατανάλωση θυμίζει μια κατάσταση τουλάχιστον υπομανιακή όπου το άτομο παράγει και αναζητά την ηδονή. Είναι όμως αυτή η ώθηση προς μια «μανιακή άμυνα» προστατευτική του ψυχισμού; Στο ατομικό επίπεδο είναι πολύ δύσκολο να μην οδηγήσει σε ματαίωση όταν κάποιο άτομο δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στα αυξανόμενα επίπεδα παραγωγικότητας που απαιτεί το σύστημα. Η πτώση στο κενό είναι τότε αναπόφευκτη. Πέραν αυτού, δεν υπάρχει τρόπος να αποκτήσει ο ψυχισμός την ευελιξία, η οποία θα επέτρεπε μια διαπραγμάτευση με τις απαιτήσεις του συστήματος και παράλληλη ανθεκτικότητα προς την εσωτερίκευση της αποτυχίας, καθώς δομείται σχεδόν σαν μια επιφανειακή δομή που χαρακτηρίζει ένα εφήμερο καπιταλιστικό προϊόν (βλέπε πιο κάτω για την ναρκισσιστική δομή και τις σχέσεις). Το μόνο δυνατό είναι να επανέλθει το άτομο σε μια «ικανοποιητική» κατάσταση παραγωγικότητας, ώστε να επανέλθει η άμυνα και να αποφευχθεί το αίσθημα του κενού. Με αυτό τον τρόπο, η κατάθλιψη είναι η «μάστιγα» των «ανεπτυγμένων» χωρών, αφού όλοι οι άνθρωποι που νιώθουν ότι δεν παράγουν όσα θα έπρεπε καταφεύγουν σε «νοσηλεία» για να συνεχίσουν να έχουν μια θέση στο σύστημα έστω σαν ασθενείς. Το σύστημα, με τη σειρά του, τούς φροντίζει ώστε να επανέλθουν στην προηγούμενη κατάσταση παραγωγικότητας.

Πριν από αρκετά χρόνια είχα την τύχη να μένω για ένα διάστημα μαζί με κάποια που μεγάλωσε στην Μοζαμβίκη και ήρθε στην Ευρώπη πλέον στα 19 της χρόνια. Μού είχε πει τότε κάτι που ακόμα θυμάμαι: «Εγώ εκεί που μεγάλωσα έμαθα να ψάχνω μέσα μου να βρώ αυτό που θέλω. Εσείς εδώ ψάχνετε έξω να το βρείτε». Και αυτή η διεργασία της αναζήτησης κάποιου προϊόντος πάνω στο οποίο θα προβληθεί μια όψη ενός αδιαμόρφωτου εγώ, στοχεύει πάντα στην «ευτυχία». Η ατομική ευτυχία σαν ο στόχος ενός τέτοιου συστήματος που συχνά ταυτίζεται με την ναρκισσιστική ικανοποίηση είναι μια έννοια τουλάχιστον προβληματική. Ακόμα και οι σχέσεις μέσα σε αυτό το πλαίσιο καθορίζονται μέσα από μια καταναλωτική βάση σαν εφήμερα αντικείμενα με μοναδικό λόγο ύπαρξής τους την ικανοποίηση κάποιων -συχνά περιστασιακών- επιθυμιών για ναρκισσιστική ικανοποίηση. Οι άνθρωποι προσαρμόζονται σε αυτό δημιουργώντας κάποιο προφίλ (η λέξη προφίλ χρησιμοποιείται και για να παραλληληστεί με την αλληλεπιδραστική δράση των προφίλ σε διαδικτυακούς χώρους). Αυτό το προφίλ είναι η σύγχρονη μορφή της προσωπικότητας, μια λίστα δηλαδή από χαρακτηριστικά και δεξιότητες, όπως ένα βιογραφικό σημείωμα, που κρατιούνται συνεκτικά μόνο μέσα απο την ικανότητά τους να «πουλήσουν», έχουν δηλαδή μια συσωρευτική αξία που προσθέτει στο ναρκισσισμό. Η προσπάθεια των ανθρώπων να μοιραστούν δημιουργώντας κοινούς ψυχικούς και άλλους χώρους πέφτει πολύ συχνά στο κενό. Οι σχέσεις που δημιουργούνται δεν έχουν την ανθεκτικότητα μέσα στους κοινούς τους χώρους και οι δυσκολίες συχνά οδηγούν στη λύση της ατομικής ναρκισσιστικής ασφάλειας.

Μια πραγματικά αντικαπιταλιστική πράξη είναι ο ορισμός της ευτυχίας ανεξάρτητα και σε αντίθεση με τον καπιταλισμό. Το σύνθημα «η ευτυχία θα είναι η εκδίκησή μας» είναι ένα σύνθημα άκρως αντικαπιταλιστικό. Όσο δηλαδή ο καπιταλισμός ορίζει την ευτυχία μας μέσα από την ικανοποίηση που λαμβάνουμε κατά την αυξημένη παραγωγικότητα και τη συνακόλουθη ικανοποίηση του ναρκισσισμού μας, εμείς την ορίζουμε μέσα από την συλλογικότητα και τις συλλογικές διεργασίες με στόχο την κατάλυσή του. Τολμούμε να ορίσουμε την ευτυχία μας πέρα από την οικονομική μας κατάσταση και την ικανότητα μας να παράγουμε κάτι αξιαγόραστο. Τολμούμε να την ορίσουμε στον χώρο που κτίζουμε μέσα στις σχέσεις μας και μέσα από την συλλογικότητα. Ίσως ο αντικαπιταλιστικός αγώνας να μας δίνει πολύ λίγα διαλείμματα γι’ αυτό αλλά ίσως η ευτυχία να μην είναι τελικά η συναισθηματική κατάσταση που αναζητούμε, αλλά η δημιουργική αναταραχή που θα φέρει την αλλαγή.

• το πράγμα (das ding- Λακάν), που περιγράφεται σαν το αντικείμενο της επιθυμίας, είναι μια συμβολική δομή που αλλάζει αντικατοπτρισμούς στην πραγματικότητα έτσι ώστε να διατηρείται η επιθυμία ζωντανή. Μπορεί δηλαδή να είναι μια ερωτική σχέση, μια δημιουργική κατασκευή ή κάποιος άλλος στόχος, ο οποίος θεωρείται πρωταρχικός από το πρόσωπο.

• το αντικείμενο (object) στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία περιγράφεται σαν μια ψυχική οντότητα στην οποία εναποτίθεται ενέργεια. Αρχικά, ήταν ο αντικατοπτρισμός κάποιου σημαντικού ενήλικα στη ζωή ενός παιδιού. Όμως, στην ενήλικη ζωή μπορεί να είναι κάποιο άλλο πρόσωπο ή κάποιο αντικείμενο μελέτης ή δραστηριότητα.