Το παρόν κείμενο έχει ως στόχο να συμβάλει στη σταδιακή μετατόπιση προς μια πιο ορατή παρουσία της λεσβιακής επιθυμίας στον δημόσιο κυπριακό χώρο και λόγο. Η δουλειά της Χαριτίνης Κυριάκου είναι για μένα ένα εργαλείο που φέρνει κοντά το βίωμα και τη θεωρία. Μια πρώτη βασική ερώτηση είναι αν η θεωρητικοποίηση του λεσβιακού γίγνεσθαι μπορεί να μας βοηθήσει σε μια συζήτηση για τη γυναικεία επιθυμία. Και βέβαια ποιες είναι οι παγίδες μιας τέτοιας προσέγγισης;
Η παγίδα είναι να δώσουμε μια ουσιακή υπόσταση στην λεσβιακή ταυτότητα, δηλαδή να τη θεωρήσουμε ως ένα κλειστό σύστημα, ένα κουτάκι. Ως ένα σημείο γίνεται αναγκαστικά τούτο. Στη βιβλιογραφία υπάρχει ακόμη η αντιπαράθεση για το εάν μπορούμε να μιλάμε για μια λεσβιακή ύπαρξη, η οποία να αναφέρεται σε μια ταυτότητα που δεν είναι συνδεδεμένη (μόνο) με σεξουαλικές πρακτικές. Για μια αίσθηση εαυτού που έχουν οι γυναίκες που συνδέονται συναισθηματικά με άλλες γυναίκες. Όμως το φύλο, η σεξουαλικότητα και οι επιθυμίες είναι ένα συνεχές, ένα φάσμα στο οποίο πολλές φορές υπάρχουν ασυνέχειες και ρήξεις. Άρα στην παγίδα το να μιλήσουμε για τις γυναίκες που επιθυμούν γυναίκες, η δική μου προσέγγιση είναι περισσότερο μέσα και ενάντια στις πολιτικές της ταυτότητας. Γιατί ως ένα σημείο είμαστε όλοι εδώ στο Φεστιβάλ "Φύλα και Εξουσία" ως αποτέλεσμα των πολιτικών της ταυτότητας, δηλαδή ως αποτέλεσμα της δράσης κάποιων ατόμων και συλλογικοτήτων που τη δεκαετία του 1970 και έπειτα πολιτικοποίησαν τις εναλλακτικές σεξουαλικότητες και την έννοια της σεξουαλικότητας στο σύνολό της.
Σύμφωνα με την Καντζά, ο όρος λεσβία αναδύθηκε από το 1880-1920 υπό την επίδραση της ιατρικής, ψυχιατρικής, σεξολογίας. Στα ελληνικά, αλλά και στα κυπριακά, η λέξη έχει μια αρνητική βαρύτητα την οποία ουσιαστικά προσπαθούμε να αποτινάξουμε.
Όπως αρκετοί από εδώ ξέρετε ο κυπριακός νόμος σε σχέση με την ομοφυλοφιλία άλλαξε το 1998 μετά την προσφυγή του Μοδινού στο ευρωπαϊκό δικαστήριο. Ακολουθεί ένα απόσπασμα του νόμου μετά την τροποποίησή του, δηλαδή, όπως είναι σήμερα σε ισχύ.
171.—(1) Η παρά φύση ασέλγεια μεταξύ αρρένων που τελείται δημόσια ή εφόσον ένα από τα πρόσωπα είναι ηλικίας κάτω των δεκαοκτώ ετών, θεωρείται κακούργημα και τιμωρείται με φυλάκιση πέντε ετών. ―Κυπριακός ποινικός κώδικας μετά την τροποποίησή του 1998.
Τζείνο που μας ενδιαφέρει δεν είναι ο αποκλεισμός αλλά η μη εγγραφή. Ο νομοθέτης στην προκειμένη περίπτωση θεωρεί ότι ενώ η ανδρική ομοφυλοφιλία συνιστά απειλή για το έθνος, το κράτος, τον στρατό, τη θρησκευτικότητα του έθνους, η γυναικεία ομοφυλοφιλία είναι ακίνδυνη.
Γιατί όμως είναι ακίνδυνη στα μάτια του νομοθέτη; Οι νομοθέτες, δηλαδή, θεωρούσαν ότι το σεξ μεταξύ γυναικών είναι στα αλήθεια αδύνατο;
Άρα έχουμε από την μια πλευρά μια αορατότητα στον δημόσιο χώρο, στον πολιτικό χώρο, και μια ακινδυνότητα.
Σε μια έρευνα του Ονουφρίου (2014) ανάμεσα σε Κύπριες φοιτήτριες για το ζήτημα της γυναικείας σεξουαλικότητας με τίτλο "Aντιλήψεις κυπρίων φοιτητριών γύρω από την ετεροφυλοφιλική και λεσβιακή ταυτότητα", μια συμμετέχουσα αναφέρει: «Δεν γνωρίζω λεσβίες στις παρέες μου, πέρα από τις περιπτώσεις που είναι ανδρογυναίκες, έχουν κοντά μαλλιά δηλαδή μοιάζουν με νταλικέρηδες. Κάποιες άλλες που ένιωσαν τέτοια συναισθήματα σίγουρα θα τα κρύψουν και θα προσποιούνται ότι είναι straight». O Ονουφρίου αναφέρει πιο κάτω: «Ορισμένες συμμετέχουσες στην έρευνά μου εξέφρασαν την απορία «τι κάνουν οι λεσβίες μεταξύ τους αφού τους λείπει το αντρικό γεννητικό όργανο;».
Είναι βέβαια η κλασική συζήτηση που πριμοδοτεί τον φαλλό όχι μόνο ως όργανο αλλά κυρίως ως συμβολικό στοιχείο γύρω από τον οποίο συγκροτείται η σεξουαλική πράξη. Άρα η απουσία του συμβολικού στοιχείου που είναι ο φαλλός που έχει σημαίνοντα την δύναμη, την εξουσία, την ενεργητικότητα δεν υπάρχει.
Το ζήτημα όμως της αορατότητας δεν είναι σύγχρονο και δεν συναντάται μόνο στην Κύπρο. Θα σας διαβάσω ένα απόσπασμα από το άρθρο της Jenifer Terry: "Theorizing deviant historiography" (1991), ουσιαστικά χρησιμοποιεί ένα βιβλίο το οποίο καταγράφει 80 περιπτώσεις αντρών και γυναικών την δεκαετία του 1930 που ήταν ομοφυλόφιλοι. Ο σκοπός βέβαια είναι να συγκροτηθούν ως αντικείμενο μελέτης οι σεξουαλικά αποκλίνοντες. Οι ερευνητές από διάφορα επιστημονικά υπόβαθρα ήθελαν να μάθουν πως οι γυναίκες βιώνουν ηδονή και επομένως έκαναν τούτη την ερώτηση, πως δηλαδή βιώνουν ικανοποίηση οι γυναίκες με τις γυναίκες. Ένα από τα υποκείμενα είναι η Ούρσουλα, 32 ετών, με μεγάλους ώμους, που ο γιατρός σημειώνει ότι νιώθει μια δυσφορία μέσα στο φόρεμά της. Η Ούρσουλα έχει σχέση με τη Φρίντα και λέει στον γιατρό: «Βρίσκω τη Φρίντα το πιο σπουδαίο άτομο στον κόσμο. Είναι μικροκαμωμένη, πολύ θηλυπρεπής, μια καλλιτέχνης, πολύ ανδροπρεπής και επιθετική, το ισότιμό μου στην επιθετικότητα και καθόλου κτητική. Η αγάπη είναι ένα είδος τρέλας, κάθε σημείο του σώματος γίνεται όμορφο, χαϊδεύεις και φιλάς όλα τα σημεία του σώματος. Αυτή είναι η μεγαλύτερη αγάπη της ζωής μου. Η σεξουαλική μου ζωή δεν μου δημιούργησε ποτέ τύψεις. Είμαι πολύ πιο πλούσια με τούτη την σεξουαλική ζωή. Νιώθω ότι ενεργοποίησε τη φαντασία μου και αύξησε τη δημιουργικότητά μου».
Η Ούρσουλα με αυτά που λέει κάνει ουσιαστικά δύο κινήσεις: αφενός θέλει να δείξει στον γιατρό ότι μπορεί να είναι και θηλυπρεπής και ενεργητική και ότι το ένα δεν είναι αντίθετο του άλλου, και αφετέρου -εκείνο που μας ενδιαφέρει στη συζήτηση- θέλει να αρνηθεί την κεντρικότητα των γεννητικών οργάνων. Δηλαδή ουσιαστικά εδαφικοποιεί την ηδονή σ’ όλη την έκταση του σώματος και αναγνωρίζει ότι ουσιαστικά το σώμα, το λεσβιακό, το γυναικείο, είναι ικανό να αντλήσει ηδονή και ικανοποίηση με πολλούς τρόπους, με μια πολυμορφία. Η διείσδυση λοιπόν βρίσκεται στο μυαλό και από εκεί ξεκινά το παιχνίδι της εξουσίας.
Επιπλέον, κάνοντας αναφορά στη δημιουργικότητά της, η Ούρσουλα θέλει να αρνηθεί την παθολογικοποίηση του γιατρού. Τα άτομα στην έρευνα, αρνούνται να κρατήσουν ένα δίπολο σε σχέση με τη θηλυκότητα ή την αρρενωπότητά τους ή σε σχέση με την παθητικότητα και την ενεργητικότητά τους, αντίθετα εκφράζουν μια πολυτροπικότητα σε σχέση με τις επιθυμίες τους. Τούτη η στάση συγχέει τους ερευνητές που προσπαθούν να κατανοήσουν την σχέση φύλου, σεξουαλικότητας και τρόπων να κάνεις σεξ.
Σε μια άλλη περίπτωση ο γιατρός βλέπει την Ιρέν, η οποία είναι μαύρη λεσβία. Τούτο το περιστατικό δημιουργεί όχι μόνο περιέργεια στον γιατρό αλλά και δυσπιστία, όπως επίσης και μια δυσκολία να κατηγοριοποιήσει την περίπτωση της ως παθολογία. Του λέει η Ιρέν: «Από τότε που ξεκίνησα να πηγαίνω με γυναίκες η κλειτορίδα μου μεγάλωσε. Έτσι μπορώ να την τοποθετήσω μέσα στον κόλπο μιας γυναίκας όπως ένα δάκτυλο. Όταν το κάνω αυτό στις γυναίκες αφήνουν μετά τους συζύγους τους. Όταν το κάνω αυτό φαντάζομαι ότι είμαι εγώ ο άντρας». Ο γιατρός σημειώνει με δυσπιστία: «Η Ιρέν λέει ότι μπορεί με την κλειτορίδα της να προκαλέσει οργασμό σε μια άλλη γυναίκα». Ο γιατρός ταυτόχρονα συνδέει την κυρίαρχη αντίληψη για την υπερσεξουαλικότητα των μαύρων αντρών και ουσιαστικά την επεκτείνει και στην Ιρέν. Συνδέοντας έτσι σε μια ερμηνεία το φύλο, τη φυλή και τη σεξουαλικότητα.
Την αορατότητα για την οποία σας μίλησα πριν, την σπάζει η Χαριτίνη Κυριάκου. Είναι, λοιπόν, από τις πρώτες γυναίκες στιχουργούς στον ελλαδικό και κυπριακό χώρο που έγραψε και γράφει τραγούδια για την ομοερωτική επιθυμία. Διαπραγματεύεται το εφήμερο του έρωτα, της γυναικείας φιλίας, του θανάτου και του queer όχι ως θεωρίας αλλά ως πράξης, ως τρόπου ζωής που αφορά το να ζεις εναλλακτικά και στο περιθώριο. Ως ένας τρόπος να υπάρχεις, οριοθετώντας συνεπώς τις έννοιες της ελευθέριας, του ερωτά και του θανάτου.
H έννοια του queer στην προκείμενη περίπτωση συνίσταται στο ότι η Χαριτίνη δεν γράφει για να κάνει πολιτικές της ταυτότητας, ούτε περιστρέφει τον λόγο της γύρω από τη θυματοποίηση ή μια συζήτηση για τα δικαιώματα που γίνεται στο τέλος εμμονική, αλλά κλείνει το μάτι σε τούτο που αναφέρει ο Halberstam
στο βιβλίο του The queer art of failure (2011) ότι, δηλαδή, το queerness είναι κάτι που συνδέεται με τη σεξουαλικότητα αλλά είναι ταυτόχρονα και μια φιλοσοφία ζωής που κινείται παράλληλα και ενάντια που την κανονικότητα και στο ιδεολόγημα της επιτυχίας του καπιταλισμού. Ξεκινάει από το δεδομένο ότι η επιτυχία είναι συνδεδεμένη τόσο με την ερωτική πράξη μεταξύ άντρα και γυναίκας αλλά και με την αναπαραγωγή και διαιώνιση του είδους. Επομένως, οι queer συνευρέσεις είναι πάντα μια πράξη αποτυχίας (ή μια πράξη συνδεδεμένη μόνο με τις σεξουαλικές ενορμήσεις, αρά εγωιστική) και την ίδια στιγμή το έλλειμμα θηλυκότητας στις γυναίκες ή το έλλειμμα αρσενικότητας στους άντρες εγγράφεται και αυτό ως αποτυχία καθώς δεν ανταποκρίνονται είτε στις νόρμες του φύλου ή της σεξουαλικότητας. Έτσι στην περίπτωση της Ούρσουλας οι πλατιοί ώμοι είναι μια αποτυχία σε σχέση με το φύλο της αλλά είναι μια επιτυχία στα μάτια της Φρίντας, που ερωτεύεται την Ούρσουλα η οποία είναι μια γυναίκα με αντρικούς ώμους.