Ο Λύκος πρέπει να φάει τα ζώα του: Μια υπόθεση καταστολής


Πρέπει να γράψουμε ένα κείμενο1 για την αντιψυχιατρική κίνηση στην Κύπρο. Όμως για να γράψεις κάτι χρειάζεσαι αντικείμενο, περιεχόμενο, μια αντίδραση στην καταστολική δράση της ψυχιατρικής εξουσίας που σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες εξουσίες (νομική, αστυνομική) παράγουν τον κυρίαρχο λόγο που παράγει αποτελέσματα πάνω στις ζωές των ψυχιατρικά ασθενών. Δεν μπορούμε να γράψουμε την ιστορία της αντιψυχιατρικής παρά μόνο την ιστορία της καταστολής.

Σ΄αυτό το μικρό κείμενό θα δούμε αποσπασματικά και εντελώς υποκειμενικά κάποια ψήγματα από αυτή την ιστορία καταστολής, θα σκιαγραφήσουμε αδρά τους λόγους που οι αντιδράσεις απέναντι στην ψυχιατρική εξουσία είναι αποσπασματικές και χρησιμοποιώντας τρεις έννοιες από τον Foucault, την Arrendt και τον Mignolo θα επιχειρήσουμε μια σύνδεση με την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της μέτα –αποικιακής Κύπρου.

Ο Foucault μιλώντας για την επιστημονολογιική βία μιλά ακριβώς για το είδος της βίας που εξασκείται πάνω στον ασθενή όταν παραπονιέται είτε για τη μεταχειρίση είτε για τη φαρμακευτική του αγωγή. Ο λόγος του ασθενή μοιάζει κουφός και άνευ νοηματός, αφού ο λόγος του ψυχίατρου υπερισχύει. Είναι μια βία βαθια θεμελιωμένη στη γνώση και στη δύναμη που αυτή παράγει. Όποιος έχει προσπαθήσει να πείσει ψυχικά ασθενή να συνεχίσει να λαμβάνει τη φαρμακευτική του αγωγή, παρά τη δυσφορία που εκφράζει ότι του προκαλούν πολλές παρενέργειες που τον κάνουν χειρότερα, το κάνει στηριζόμενος στο αξίωμα ότι ο γιατρός «ξέρει». Στο ίδιο πλαίσιο χρησιμοποιώ την έννοια της Arrendt για το ότι πολιτική κατάσταση είναι μια κατάσταση στην οποία τα άτομα είναι σε θέση να μιλήσουν και να αναλάβουν δράση πάνω στον λόγο τους και θεωρώ ότι η ανυπαρξία αντίδρασης απέναντι στον ψυχιατρικό/διαγνωστικό λόγο δημιουργεί μια προ-πολιτική κατάσταση. Δημιουργεί και συνθέτει μια ασυλιακή κατάσταση. Τρίτη χρήσιμη έννοια από τον Μιgnolo που υποστηρίζει ότι οι σωματοπολιτικές είναι στην πραγματικότητα πολιτικές της γνώσης που καταδεικνύουν ότι κάποια ανθρώπινα σώματα είναι λιγότερα ανθρώπινα από άλλα και ότι ακριβώς αυτές οι πράξεις θεώρησης/επιθεώρησης και αναγνώρισης για την ανθρωπινότητα των σωμάτων ανήκουν στους αποικιοκράτες ακόμη και σε συνθήκες μετα-αποικιοκρατίας. Οι πολιτικές γνώσης αναφέρονται εδώ στους φορείς της κυριάρχης εξουσίας στην μετα-αποικιοκρατική περίοδο της Κύπρου.

Στα τέλη του 19ου αι. υπήρχαν τριών ειδών ιδρύματα διάσπαρτα στο νησί. Τα λεπροκομεία, οι φυλακές και τα ψυχιατρικά άσυλα. Ο εγκλεισμός αποτελούσε, όπως και σ΄ όλη την υπόλοιπη Ευρώπη, το κύριο μέσο μεταχείρισης των ψυχιατρικών ασθενών. Σήμερα ο εγκλεισμός έχει μετακινηθεί σε μικρά άσυλα και πάει απλώς χέρι χέρι με τη χορήγηση μεγάλων ποσοτήτων φαρμακευτικής αγωγής. Οι Κυπρίοι εν τω μεταξύ είτε σαν κατάλοιπo της Αποικιοκρατίας είτε για άλλους λόγους δεν έχουν μια ιστορία αντιδράσεων ή κινημάτων συλλογικού χαρακτήρα εκτός αν επρόκειτο για εθνικούς λόγους και αυτό διαδραματίζει μια σημαντική πτυχή στην υπόθεσης της καταστολής.

Ο λύκος πρέπει να φάει τα ζώα του είχε πει ο Μπέργκαμ το 1972 σε μια συνέντευξη, έτσι και η Επιτροπή Εποπτείας και Προστασίας Δικαιωμάτων των Ψυχικά ασθενών που δημιουργήθηκε το 1997, έχει για πρόεδρο ένα ψυχίατρο. Αναρωτιέται εύλογα κανείς πώς θα πάει κόντρα στο επαγγελματικό του κώδικα και θα προασπίσει με τις αποφάσεις του τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών αφού η λογική της χειραφέτησης των τελευταίων αποτελεί τροχοπέδη στην ολοκληρωτική εξουσία του ψυχιάτρου πάνω στον ασθενή. Η σύνθεση της επιτροπής εκτός από τον ψυχίατρο περιλαμβάνει εκπρόσωπους των επαγγελματικών συλλόγων που ασχολούνται με θέματα ψυχικής υγείας και όλοι μαζί μοιάζουν να επιτελούν ένα μακάριο έργο στο όνομα των ατόμων που δεν μετέχουν στην Επιτροπή και δεν έχουν λόγο απέναντι τους. Είχα την τύχη να δω πώς επιτελεί το έργο της όταν επισκέφτηκε ένα Ίδρυμα όπου εργαζόμουν. Μάζεψαν λοιπόν όλους τους ενοίκους στο σαλόνι και ένα μέλος της επιτροπής ρώτησε: «Πώς περνάτε εδώ;» «Καλά», απάντησαν οι ένοικοι. «Υπάρχει κάτι που θα θέλατε;» «Να πάμε εκδρομή», είπε ένας ένοικος. Έτσι, η υψηλού επιπέδου επίσκεψη έλαβε τέλος. Οι ασθενείς πήραν πάλι τσουβάλια με φάρμακα και η επιτροπή ετοίμασε μια έκθεση πεπραγμένων που περιλάμβανε τις επισκέψεις της σε παρόμοιες ιδρυματικού χαρακτήρα δομές στην Κύπρο. Η προ-πολιτική κατάσταση, για την οποία μιλά η Αρρεντ, είναι η ασυλιακή κατάσταση που επικρατεί στην Κύπρο εντός και εκτός του Ψυχιατρείου Αθαλάσσας στην παροχή υπηρεσίων ψυχικής υγείας και είναι περισσότερο από προφανής όταν οι ασθενείς του Ιδρύματος ζήτησαν να πάνε εκδρομή, ή όταν ζητούν τσιγάρα από την Επιτροπή Εποπτείας. Η ασυλιακή λογική είναι επίσης εμφανής στον λόγο και τις πράξεις των φροντιστών, των κοινωνικών λειτουργών, των ψυχολόγων αλλά και των δικαστών.

Για να καταλάβουμε την ανυπαρξία πολιτικής και τη σημασία που έχει στην υπόθεση της καταστολής ας κάνουμε μια σύγκριση με την Επιτροπή Εποπτείας Ατόμων με Νοητική Υστέρηση, η οποία παρεμβαίνει, παρέχει υπηρεσίες και τοποθετείται συχνά σε σχέση με τη βελτίωση του νόμου για τα άτομα που πάσχουν από νοητική υστέρηση. Διατηρεί μητρώο2 και δέχεται παράπονα για τον τρόπο άσκησης των υπηρεσιών από το κράτος και τυχόν παραβιάσεις των δικαιωμάτων των ατόμων με νοητική υστέρηση. Μην θεωρήσει κανείς ότι η Επιτροπή Εποπτείας Ατόμων με Νοητική Υστέρηση λειτουργεί χωρίς προβλήματα, απλώς ο ρόλος της δεν είναι διακοσμητικός όπως είναι της Επιτροπής για την Εποπτεία και Προστασία Δικαιωμάτων των Ψυχικά ασθενών.

Φανταστείτε ότι εισέρχεστε σ΄ένα χώρο. Γύρω έχει δέντρα και φτάνει κανείς με το αυτοκίνητο, παρά το ότι είναι ένας θάλαμος που βρίσκεται στον ίδιο περιφραγμένο χώρο με τους υπόλοιπους 7 θαλάμους του Ψυχιατρείου Αθαλάσσας, απλώς κάπως απομακρυσμένος. Είναι ο θάλαμος νοητικής υστέρησης όπου νοσηλεύονται εδώ και πολλά χρονιά 18 ασθενείς με βαριά νοητική υστέρηση. Κτυπάς κουδούνι για να μπεις, όπως και στους υπόλοιπους κλειστούς θαλάμους. Μετά την είσοδο υπάρχει ένα τζάμι και οι ασθενείς βρίσκονται συγκεντρωμένοι σ ένα ενιαίο χώρο. Κάποιοι από αυτούς φοράνε ένα καφέ καπέλο που συνήθως φοράνε οι επιληπτικοί, γιατί κτυπάνε το κεφάλι τους στα τζάμια. Τα τελευταία βοηθούν στο να τους βλέπουν οι νοσηλευτές αλλά να μην έχουν επαφή μαζί τους γιατί κάποιες φορές είναι επιθετικοί. Ο εγκλεισμός και οι συνθήκες διαβίωσης των ατόμων έχει αναφερθεί από Διεθνείς Επιτροπές σε πολλαπλές εκθέσεις ότι παραβιάζει κάθε έννοια ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε σχέση με τη νοσηλεία και τη διαβίωση. Στην τελευταία ετήσια έκθεση των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας που αφορά το 2010 αναφέρεται:

«Κατά το 2010 εντάθηκαν οι προσπάθειες για αποϊδρυματοποίηση των ασθενών του Θαλάμου 14. Το Τμήμα Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Ατόμων με Αναπηρίες, του Υπουργείου Εργασίας, συντονίζει την επαναξιολόγηση του θέματος με συμμετοχή των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας και της Επιτροπής Προστασίας Νοητικά Καθυστερημένων Ατόμων. Ήδη έγινε αξιολόγηση από την Τεχνική Επιτροπή, των εξατομικευμένων αναγκών των ασθενών του Θαλ. 14 και αναμένεται να γίνει Διϋπουργική συνάντηση για μελέτη συγκεκριμένης πρότασης3».Περιττό να αναφέρω ότι 5 χρόνια αργότερα οι ασθενείς κτυπάνε ακόμα τα κεφάλια τους στα τζάμια και τους τοίχους.

Οι επαγγλεματίες του κλάδου ψυχικής υγείας, οι γονείς, τα αδέρφια συνεργούν σε ένα μηχανισμό καταστολής που δεν έχει τελειωμό. Βέβαία δεν εννοώ εδώ ότι οι γονείς φέρουν την περισσότερη ευθύνη, καθώς σε μια κοινωνία όπου επικρατεί ένα σύστημα αξιών τιμής και ντρόπης δεν είναι ευκόλο να μιλήσει κανείς ανοικτά για την πιο στιγματισμένη από όλες τις ασθένειες. Πολλοί συγγενείς καταφεύγουν έτσι πρώτα στην εκκλησία, στους αγιασμούς και τα μοναστήρια, ως μέρος μιας κουλτουράς αναγκαστικής πίστης που κυριαρχεί στο νησί και έπειτα στις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας ή στους ειδικούς. Πολλές φορές ακροβατούν ανάμεσα στις οδηγίες ενός πάτερ και στη φαρμακευτική αγωγή. Ανάμεσα σε δυο εξουσίες η δύναμη της καταστολής γίνεται ακόμη εντονότερη. Όπως μου είχε αναφέρει η αδερφή μιας ασθενούς: “Το έπαθε επειδή δεν πιστεύει αρκετά στον θεό”. Σημειώνω ότι η ασθενής έπασχε από αντιδραστική κατάθλιψη λόγω της έντονης βίας που ασκούσε πάνω της ο συζυγός της.

Προ-πολιτική κατάσταση σημαίνει προ της διεκδίκησης ή εντός μιας σιωπής - για να το πούμε αλλιώς «σωπάτε να περάσουμε», ποιος να μιλήσει στους ασθενείς για τα δικαώματα τους; Ποιος να αναλάβει δράση για να ενδυναμωθούν;

Και δεν είναι ευκόλο όταν δεν υπάρχει εξαρχής ένα έδαφος διεκδίκησης απέναντι στις κυρίαρχες εξουσίες. Τα κοινωνικά κινήματα στην Κύπρο, οι αντιδράσεις απέναντι στις εξουσίες είχαν κυρίως εθνικό χαρακτήρα και σημειωνέται έντονα η απουσία φεμινιστικού ή άλλου αριστερού κινήματος με πλατιά συμμετοχή του κόσμου χωρίς αυτό να υπάγεται σε κάποιο κόμμα. Οι ΜΚΟ παραδειγματός χαριν που ασχολούνται με τα θέματα ψυχικής υγείας (σημειώνω ότι υπάρχουν 7 συνδέσμοι) αρχικά, όταν είχαν δημιουργηθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1980, είχαν σαν στόχο να πιέσουν το κράτος να προχωρήσει σε αλλαγές και να μεταφέρει το κέντρο βάρους των υπηρεσίων από το άσυλο στην κοινότητα. Αυτό έγινε εν μέρει με τη δημιουργία κοινοτικών προγραμμάτων και Κέντρων Ημέρας για ψυχικά ασθενείς, όμως δεν συνοδεύτηκε από μια αλλαγή κουλτούρας ή μια ουσιαστική μετατόπιση στη θέση του ψυχικά ασθενούς, με αποτελέσμα να πρόκειται απλώς για ασυλιακού τύπου δομές με πιο σύγχρονα και πολιτικά ορθά ονόματα. Οι ΜΚΟ εντάσσονται και αυτές σ΄ενα περιφερειακό σύστημα άσκησης της εξουσίας χωρίς μια απευθείας αμφισβήτηση του κυρίαρχου μοντέλου άσκησης της ψυχιατρικής εξουσίας (εξαιρεσή αποτελεί το κίνημα Απαλλαγή).Ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατεί είναι επίσης ότι όταν είχαμε προβάλει σε ένα Πανεπιστήμιο ένα ντοκυμαντέρ για θεραπείες χωρίς φάρμακα, καθηγήτης Ψυχολογίας ανέφερε στη συζήτηση ότι αυτά είναι επικίνδυνα και δεν πρέπει να τα βλέπουν οι ασθένεις. Καμια έννοια κριτικής στάσης ή σκέψης απέναντι στην ψυχιατρική εξουσία ούτε καν από τα Πανεπιστήμια, που έχουν δημιουργήσει 5 τμήματα και παρέχουν πτυχία ψυχολογίας και πολλά μεταπτυχιακά που σχετίζονται με την άσκηση της ψυχολογίας και με την παροχή υπηρεσίων ψυχικής υγείας, χωρίς κανένα από αυτό να αγγίζει, να ασχολείται ή να αναγνωρίζει τουλάχιστον αναστοχαστικά ότι ο τρόπος λειτουργίας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας είναι προβληματικός, αναχρονιστικός, δεν δίνει τον λόγο στους αμέσα εμπλεκόμενους και περισσότερο ασχολείται με ενδοκλαδικές κόντρες (ποιος δικαιούται μεγαλύτερη πίτα στην άσκηση της εξουσίας), παρά με τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, τον τρόπο παρόχης των υπηρεσίων, τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων των ασθενών τόσο στο Ψυχιατρείο Αθαλλάσας όσο και εκτός αυτού. Η κριτική ψυχολογία δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί, ενώ μια επιστημονολογική ανυπακοή είναι περισσότερο από αναγκαία για μια διεκδίκηση ανθρωπινότερων πολιτικών στην ψυχική υγεία. Κρατώ για το τέλος μια σκέψη: σκιαγράφησα αποσπασματικά μια σύντομη ιστορία της καταστολής και σκέφτομαι ότι μάλλον είμαστε άξιοι της ρήσης του Alexander Hertzen «δεν είμαστε οι γιατροί, είμαστε η ασθένεια».

  1. Η άρθρο αποτελεί μόνο ένα κείμενο, άρα μια υποκειμενική/αποσπασματική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Με αυτήν την έννοια η ανάλυση των εννοιών μπορεί να αστοχήσει, να αποτύχει ή να παραδρομήσει.

  2. Το μητρώο αποτελεί μια ενδεχομένως θετική πλευρά άσκησης βιοπολιτικής εξουσίας.

  3. Υπηρεσίες Ψυχικής υγείας, Ετήσια Έκθεση 2010.