Ως επιστήμονας, έχω φτωχή φαντασία. Δεν θα ήμουν καθόλου ειλικρινής εάν παρέθετα τις διάφορες προτάσεις οι οποίες ξεφυτρώνουν από το κίνημα της αποανάπτυξης, προσποιούμενος ότι αποτελούν ένα συνεκτικό όραμα. Κάτι τέτοιo θα ήταν εξάλλου βαρετό. Επιτρέψτε μου λοιπόν να περιγράψω το όραμα κάποιας που διαθέτει πλουσιότερη φαντασία.
Καλώς ήρθατε στον Ανάρες, τον πλανήτη των «απόκληρων» στο βραβευμένο βιβλίο (κοινωνικής) επιστημονικής φαντασίας της Ούρσουλα Λε Γκιν με τίτλο «Ο αναρχικός των δύο κόσμων»^1^. Ο Ανάρες είναι ένας πλανήτης στον οποίο εγκαταστάθηκαν αναρχικοί, αφότου οργάνωσαν εκεί την έξοδό τους μετά την επανάσταση στον γειτονικό πλανήτη Ούρας, ο οποίος μοιάζει με τον πλανήτη Γη. Ο Ανάρες είναι ένα γυμνό και ξερό τοπίο:
Οι άνθρωποι προσαρμόστηκαν με προσοχή αλλά και ρίσκο στη στενή οικολογία του. Αν ψάρευαν, αλλά χωρίς απληστία, και αν καλλιεργούσαν χρησιμοποιώντας, ωστόσο, μόνο οργανικά απορρίμματα ως λίπασμα, τότε θα μπορούσαν να προσαρμοστούν. Αλλά δεν υπήρχε χώρος για κανένα άλλον. Δεν υπήρχε γρασίδι για χορτοφάγα ζώα. Δεν υπήρχαν χορτοφάγα ζώα για τα κρεατοφάγα. Δεν υπήρχαν έντομα για να γονιμοποιούν τα ανθοφόρα φυτά και τα φυτά τα οποία είχαν εισαχθεί είχαν γονιμοποιηθεί με το χέρι.
Στον Ανάρες η ενέργεια παράγεται με τη χρήση του αέρα. Το νερό και η θερμότητα είναι λιγοστά και εξοικονομούνται με μεγάλη προσοχή. Τίποτα δεν πάει στα σκουπίδια, όλα ανακυκλώνονται.
Οι έποικοι έφεραν μαζί τους αξίες, οι οποίες τους βοήθησαν να επιβιώσουν σε αυτή την περιορισμένη βιόσφαιρα. Η αμοιβαία βοήθεια μέσω της ανταλλαγής και της προσφοράς είναι οι βασικές οργανωτικές αρχές. Στον Ανάρες, δεν υπάρχει ιδιωτική ιδιοκτησία. Οι άνθρωποι «έχουν», δεν «κατέχουν». Το "egoizing" (η οποιαδήποτε έκφραση ατομικής κατοχής) είναι μια μεγάλη κατάρα και η «κερδοσκοπία» από την ανταλλαγή αγαθών θεωρείται ως η απόλυτη αντι-κοινωνική συμπεριφορά.
Στον Ανάρες υπάρχει ένα μωσαϊκό από μικρά αστικά κέντρα με περιφερειακούς οικισμούς. Κάθε οικισμός ακολουθεί την αρχή της «οργανικής οικονομίας» με στόχο να επιβιώνει όσο περισσότερο γίνεται με τους βιοκοινοτικούς τους πόρους – όπως δηλαδή το νερό, τον άνεμο και το έδαφος. Όταν οι πόροι που υπάρχουν στην περιοχή δεν αρκούν, τότε μπορούν να μεταφερθούν από γειτονικές περιοχές. Στον Ανάρες δεν υπάρχουν σύνορα, ούτε τοπικές ταυτότητες. Κάθε άτομο έχει τη δυνατότητα να μετακινείται μεταξύ των οικισμών– κάτι το οποίο και κάνει. Οπόταν δεν υπάρχει η ανάγκη για οικειοποίηση και έλεγχο των πόρων, ούτε κάποι@ εξαπατά άλλ@ για τις ανάγκες που έχει.
Οι λιγοστές παροχές στις πόλεις είναι κοινόχρηστες. Δεν υπάρχουν ιδιωτικές κατοικίες, αλλά κοιτώνες με κοινόχρηστες αίθουσες που στεγάζουν τέσσερα με πέντε άτομα το καθένα. Υπάρχουν επίσης μονόκλινα δωμάτια για ζευγάρια ή οικογένειες που προτιμούν την ιδιωτική ζωή. Διοργανώνονται μεγάλα κοινά γεύματα από κάθε κοιτώνα ή από συνεταιρισμούς εργαζομένων αλλά και επαγγελματικών συνδέσμων για τους εργαζομένους τους. Ανοικτοί δημόσιοι χώροι και παιδικές χαρές (με στεγνή άμμο, φυσικά) υπάρχουν σε αφθονία. Το λιγοστό νερό επίσης μοιράζεται σε δημόσια λουτρά, όπου οι άνθρωποι συναντιούνται και κοινωνικοποιούνται καθημερινά. Οι άνθρωποι μετακινούνται χρησιμοποιώντας ηλεκτρικά τρένα και μικρά λεωφορεία. Υπάρχουν πολλά ποδήλατα αλλά και μερικά αυτοκίνητα τα οποία είναι κοινά για όλους τους πολίτες. Για να ταξιδέψει κανείς χρειάζεται μέρες, το ίδιο και για να επικοινωνήσει μέσω ταχυδρομείου. Στις πόλεις υπάρχουν εργαστήρια για κατασκευές και οι πόρτες τους ανοίγουν στις κεντρικές πλατείες των πόλεων.
Η παραγωγή είναι οργανωμένη στη βάση εθελοντικών συνεταιρισμών και συνδέσμων. Το κάθε άτομο είναι ελεύθερο να συνδεθεί με άλλους ή να ξεκινήσει τη δική του παραγωγική επιχείρηση. Δεν υπάρχει κέρδος αλλά ούτε και περιουσία για να κεφαλαιοποιηθεί και, ως εκ τούτου, δεν υπάρχει το κίνητρο για επέκταση της επιχείρησης πέρα από αυτό που καθημερινά δίνει το αίσθημα της ικανοποίησης και ολοκλήρωσης. Κάθε δέκα ημέρες, κάθε άτομο από τον Ανάρες πρέπει να αφιερώσει μια μέρα για κοινωνική εργασία. Οι άνθρωποι εργάζονται από έξι έως οκτώ μέρες το δεκαήμερο και για τέσσερις έως επτά ώρες την ημέρα. Η εργασία είναι προαιρετική, αλλά σχεδόν όλοι εργάζονται, αφού δεν υπάρχει κάτι άλλο να κάνουν αλλά και επειδή όσους δεν εργάζονται τους περιμένει ισχυρή περιφρόνηση. Υπάρχει ένας κεντρικός υπολογιστής ο οποίος αντιστοιχεί τις προτιμήσεις των εργαζομένων με τις ανάγκες των διαφόρων συνεταιρισμών. Οι άνθρωποι ειδικεύονται, αναπτύσσουν τις δικές τους ικανότητες, αλλά επίσης συμβάλλουν τακτικά στον καθαρισμό, κτίσιμο και τη διατήρηση των δημόσιων υποδομών. Κάθε τέσσερα χρόνια ένα άτομο από τον Ανάρες πρέπει να περάσει έξι μήνες στην αναδάσωση της ερήμου ή πραγματοποιώντας κάποια άλλα μεγάλα δημόσια έργα. Δεν υπάρχουν μισθοί. Οι βασικές ανάγκες για σίτιση, στέγαση, θέρμανση και μεταφορές παρέχονται συλλογικά και οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη δημιουργικότητά τους για να διασφαλίσουν τα υπόλοιπα. Η κατανομή των πόρων συντονίζεται από μια κεντρική επιτροπή η οποία έχει υποδιαιρέσεις στους διάφορους οικισμούς. Παρέχει τρόφιμα απευθείας στα κοινά δείπνα και οργανώνει την κατασκευή δημοσίων έργων. Τα μέλη της επιτροπής ορίζονται με κλήρωση, ενώ πιο μόνιμα μέλη εκλέγονται δημοκρατικά και κανένας δεν παραμένει στην εξουσία για μια εκτεταμένη χρονική περίοδο.
Είναι ο Ανάρες μια ουτοπία ή μια δυστοπία; Είναι ένα όραμα αποανάπτυξης; Είναι ένα μέλλον το οποίο μου αρέσει, ή είναι απλά ένα μετα-αποκαλυπτικό τοπίο προς το οποίο πιστεύω πως κατευθύνεται η γη;
Οι τέχνες, οι φυσικές και οι ανθρωπιστικές επιστήμες ευδοκιμούν στον Ανάρες. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει κέρδος ούτε πνευματική ιδιοκτησία, δεν υπάρχουν ούτε εφαρμοσμένες επιστήμες και έτσι δεν υπάρχει κανένας λόγος να αναπτυχθεί η παραγωγική τεχνολογία. Οι άνθρωποι του Ανάρες έφεραν μαζί τους την τεχνολογία, τον εξοπλισμό και την προηγμένη γνώση από τον Ούρας. Έχουν διατηρήσει και ανανεώσει αυτούς τους πόρους, αλλά δεν τους ανέπτυξαν.
Ο Ανάρες δεν έχει ούτε στρατό ούτε αστυνομία. Τι είναι λοιπόν αυτό που τα κρατά όλα μαζί; Κανείς δεν απειλεί να εισβάλει στον Ανάρες καθώς δεν υπάρχει τίποτα για να κερδηθεί και κανείς δεν θέλει να ζήσει εκεί. Αφού δεν υπάρχει ιδιοκτησία, δεν υπάρχει επίσης καμία κλοπή. Η κοινότητα αναλαμβάνει να περιορίσει περιστασιακά περιστατικά ατομικής βίας. Φυσικά, υπάρχουν πολλές έμμεσες ποινές και κυρώσεις για αντι-κοινωνική συμπεριφορά και μια ισχυρή κοινή ηθική και ένα σύνολο κανόνων που κρατά τον καθένα στη γραμμή. Όσοι καιροσκοπούν και "egoize" ή και όσοι επιθυμούν να κατέχουν πράγματα, εξοστρακίζονται από την κοινότητα. Αν θέλουν να κατέχουν, είναι ελεύθεροι να μετακινηθούν έξω από την πόλη, αλλά τότε θα είναι μόνοι – δεν υπάρχουν συλλογικές προβλέψεις για εκείνους που στον Ανάρες αποκαλούν «κουρσάρους».
Η ζωή είναι σκληρή, βρώμικη και λιτή με βάση τα πρότυπα του Ούρας. Αλλά οι άνθρωποι του Ανάρες έχουν ο ένας τον άλλο και συνδέονται μεταξύ τους με το κοινό τους παρελθόν και μοίρα. Τα καλά χρόνια υπάρχουν πολλές γιορτές κατά τις οποίες καταναλώνεται και απολαμβάνεται το πλεόνασμα (δεν υπάρχει συσσώρευση για επενδύσεις στον Ανάρες). Τις κακές χρονιές, όμως, όταν υπάρχει ξηρασία, ισχύει ο καταμερισμός και οι άνθρωποι μπορεί να τοποθετηθούν σε θέσεις εργασίας τις οποίες μισούν. Οι άνθρωποι στον Ανάρες πολύ σπάνια πεινούν, αλλά όταν πεινάσουν, πεινάνε όλοι μαζί.
Ο Ανάρες δεν είναι καμιά Εδέμ. Υπάρχει διαφάνεια και δεν μπορεί κάποι@ να κρύβεται από το βλέμμα τ@ αλλ@, εκτός κι αν φύγει. Ο Ανάρες δεν είναι ένα μέρος για τους απομονωμένους, τους μοναχικούς ή τους ατομικιστικές. Για εκείνους που εξοστρακίστηκαν, ο Ανάρες είναι μια κόλαση. Και για όσους επιθυμούν να διαφέρουν και να ωθήσουν τα όρια της γνώσης ή της ατομικής δημιουργικότητάς τους, ο Ανάρες μπορεί να είναι αποπνικτικός. Η δύναμη έχει οριζοντιοποιηθεί, αλλά αναπόφευκτα κάποια άτομα απέκτησαν προνομιακή πρόσβαση στα βασικά όργανα της διανομής. Κάθε περίοδος ξηρασίας, η γραφειοκρατία επεκτείνεται και τρώει όλο και περισσότερο από τον στόχο της εθελοντικής οργάνωσης. Δεν υπάρχει καμία αστυνομική δύναμη ή σωματική βία, αλλά μάλλον μια βάναυση, αόρατη ψυχική αστυνομία, αυτή του κοινού ορθολογισμού και ένα δίκτυο κανόνων που κάνει τον καθένα να τηρεί το καθήκον του, ακόμη και όταν νομίζει ότι είναι ελεύθερος. Αλλά όλα μπορούν να αλλάξουν. Διαρκής επανάσταση είναι το σύνθημα των συλλογικοτήτων που αναδύονται και επικρίνουν ανοιχτά τον συγκεντρωτισμό, την Κεντρική Επιτροπή και τις αναδυόμενες ελίτ, και που προσπαθούν να δημιουργήσουν τις δικές τους εναλλακτικές δομές.
Το θέμα δεν είναι κατά πόσο θα πρέπει να ζήσουμε χωρίς χρήματα ή περιουσιακά στοιχεία ή να κάνουμε την πρόβλεψη ότι οδεύουμε προς μια οικολογική καταστροφή. Το θέμα είναι απλά να αναγκαστούμε να σκεφτούμε το αδιανόητο.
Η επίτευξη της Le Guin είναι ότι δεν παρουσιάζει ούτε μια ουτοπία, ούτε μια δυστοπία. Η ίδια περιγράφει μια εναλλακτικά οργανωμένη ανθρώπινη κοινωνία, όπως είναι, με τα καλά και τα κακά της. ^2^ Η επιστημονική φαντασία δεν προβλέπει πού πάμε, ούτε υπαγορεύει πού θα πρέπει να πάμε. Ανοίγει απλώς τα μάτια μας στις δυνατότητες της φαντασίας μας. Η Le Guin μας καλεί να σκεφτούμε πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς περιουσία, χρήματα και κυβέρνηση, και αν ήμασταν αναγκασμένοι να ζούμε σε οικολογικά όρια. Το θέμα δεν είναι ότι πρέπει να ζούμε χωρίς χρήματα ή περιουσιακά στοιχεία ή ότι πρέπει να προβλέψουμε ότι οδεύουμε προς μια οικολογική καταστροφή. Το θέμα είναι απλά να μας αναγκάσει να σκεφτούμε το αδιανόητο. Και έχοντας το «δει» στο μυαλό μας, τότε μπορούμε να εξετάσουμε και πάλι, τι θα μπορούσαμε να αλλάξουμε τώρα, χωρίς να υπάρχουν όρια στη φαντασία μας.^3\ ^
Πολλές από τις ιδέες της Le Guin ταυτίζονται με την έννοια της κατανεμημένης εργασίας: μειωμένο ωράριο εργασίας, συστέγαση, κοινή κατανάλωση και μέσα μεταφοράς, οριζόντιες και άμεσες μορφές λήψης αποφάσεων, οικολογικά όρια και βιοκοινοτισμός, ανοικτά σύνορα, συνεταιρισμοί παραγωγής και κατανάλωσης, τεχνολογική διατήρηση αντί προόδου, λιτότητα και καταστροφή των πλεοναζόντων με γιορτές – όλα αυτά τα οποία είναι χαρακτηριστικά στις συζητήσεις της αποανάπτυξης^4^. Κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν ήδη δοκιμαστεί. Στη Βαρκελώνη, όπου και γράφω, ο Δήμος έχει ένα εξαιρετικό σύστημα bikesharing και ένα τομέα συνεταιρισμού βιολογικών τροφίμων παραγωγών-καταναλωτών ο οποίος ευδοκιμεί. Οι άνθρωποι που βγήκαν στις πλατείες της Βαρκελώνης στις 15 Μαΐου (το κίνημα 15M ή «occupy») απαιτούσαν άμεση δημοκρατία και οι ίδιοι έκαναν πρακτική τους οριζόντιες μορφές λήψης αποφάσεων. Πιστεύω ότι το μέλλον μιας ευημερούσας μη αναπτυσσόμενης οικονομίας περνά αναπόφευκτα μέσα από τέτοιες πρωτοβουλίες και μεταρρυθμίσεις, ακόμη και αν το τελικό αποτέλεσμα δεν μπορεί- και δεν χρειάζεται να είναι - ακριβώς όπως στον Ανάρες.
Είναι ένα μέλλον όπως στον Ανάρες ελκυστικό; Για όσους ασκούν αποανάπτυξη σε διάφορες οικολογικές κοινότητες και συνεργατισμούς στέγασης στην Ευρώπη και Αμερική, πρέπει να υπάρχει κάτι εντυπωσιακά οικείο με τη ζωή στον Ανάρες.^5^ Παρότι σε άλλους ένα τέτοιο είδος ζωής θα φαντάζει ως κακουχία, οι ίδιοι απολαμβάνουν τον τρόπο ζωής τους, όπως και οι άνθρωποι του Ανάρες.^5^ Τελικά, η ομορφιά του Ανάρες βρίσκεται στο μάτι του καθενός από εμάς. Έχοντας διαβάσει τις 350 σελίδες του μυθιστορήματος, παίρνω το μέρος του πρωταγωνιστή, ο οποίος στο τέλος προτιμά να ζει και να αγωνίζεται για την αλλαγή στον Ανάρες αντί στον Ούρας. Ο καθένας θα πρέπει να το διαβάσει, να σκεφτεί και να αποφασίσει για τον εαυτό του.
Σημειώσεις
1 Ursula K. Le Guin, The Dispossessed (New York: Harper Collins, 1974). Η Ursula K. Le Guin είναι μία από τις πιο πολυγραφότατες και επιτυχημένες συγγραφείς έργων επιστημονικής φαντασίας (www.ursulakleguin.com/). Η φαντασία της για εναλλακτικούς κοινωνικούς χώρους δεν είναι τυχαία: Η Le Guin είναι κόρη ενός από τους «πατέρες» της μοντέρνας ανθρωπολογίας, του Alfred Kroeber. Το βιβλίο υπάρχει μεταφρασμένο στα ελληνικά, «Ο αναρχικός των δύο κόσμων», Ούρσουλα Κ. Λεγκέν, επιμέλεια: Μάκης Πανώριος, μετάφραση: Χρήστος Γεωργίου.
2 Για μια πιο ακαδημαϊκή συζήτηση για την προσέγγιση της Le Guin και τις υποκείμενες πολιτικές και την συμβολή της, διαβάστε Laurence Davis and Peter G. Stillman, eds., The New Utopian Politics of Ursula Le Guin’s The Disposessed (Oxford, U.K.: Lexington Books, 2005).
3 Για μια εξαιρετική ακαδημαϊκή διατριβή της ουτοπικής σκέψης και το ρόλο της στην πολιτική και τις τρέχουσες συζητήσεις για κοινωνικο-οικολογικές εναλλακτικές λύσεις, δείτε David Harvey, Spaces of Hope (Berkeley: University of California Press, 2000).
4 Aφού διάβασα «τον Αναρχικό των δύο κόσμων», διάβασα μια υποσημείωση σε ένα βιβλίο από τον οικο-φιλόσοφο Αντρέ Gorz -που θεωρείται μία από τις πνευματικές αναφορές του κινήματος της αποανάπτυξης-, στην οποία έλεγε ότι πίστευε ότι ο Ανάρες της Le Guin είναι η πιο ζωντανή και λεπτομερής περιγραφή που είχε δει μιας λιτής, μη αναπτυσσόμενης και μη ιεραρχικής κοινωνίας. Είναι ενδιαφέρον το ότι ο Gorz απέρριψε στο δοκίμιό του την πιθανότητα ύπαρξης μιας κοινωνίας όπως αυτή του Ανάρες ως μια δραστική απλούστευση των σύγχρονων πολύπλοκων κοινωνιών. Αντί αυτού, μίλησε για ριζικές οικο-κοινωνικο-δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις μέσα στο πλαίσιο του σημερινού τρόπου οργάνωσης, συρρικνώνοντας τις καπιταλιστικές σχέσεις σε μια περιορισμένη σφαίρα βιομηχανικής παραγωγής.
5 Δείτε για παράδειγμα, C. Cattaneo and M. Gavalda, “The Experience of Rurban Squats in Collerola, Barcelona: What Kind of Degrowth?” Journal of Cleaner Production 18, no. 6 (2010): 581-89, και M. Lietaert, “Cohousing’s Relevance to Degrowth Theories,” Journal of Cleaner Production 18, no. 6 (2010): 576-80.