Ανταλλαγή μνημείων: για σένα ήρωας, για μένα τρομοκράτης

Πριν μερικά χρόνια, ο Μπένεντικτ Άντερσον επισκέφθηκε το Γκρατς για να δώσει μια διάλεξη με θέμα «Γιατί πιστεύουμε ότι το έθνος μας είναι καλό». Πριν από τη συζήτηση, είχα τη χαρά να τον ξεναγήσω λίγο στην πόλη. Ψηλά από το Schlossberg, κοιτάξαμε τα μνημεία που έχουν στηθεί για να τιμήσουν διάφορους ιστορικούς αγώνες, π.χ. τη μνήμη της αντίστασης κατά του Ναπολέοντα και τη μνήμη της λεγόμενης «Kärtner Abwehrkampf», δηλαδή της σύγκρουσης μεταξύ των αυστριακών στρατευμάτων και των στρατευμάτων του κράτους των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων πέρα από τα σύνορα της Καρινθίας, η οποία διευθετήθηκε αργότερα με δημοψήφισμα.

Εκείνη την ηλιόλουστη μέρα του Δεκέμβρη, ο Άντερσον παρατήρησε εύστοχα ότι μάλλον μόνο οι μελετητές του εθνικισμού προσέχουν τέτοια μνημεία, ενώ οι απλοί πολίτες τα προσπερνούν και αγνοούν αυτούς τους φόρους τιμής σε μια εποχή που σήμερα φαίνεται άνευ σημασίας. Σε κάποιο βαθμό, αυτό είναι ανακουφιστικό, καθώς τα περισσότερα ευρωπαϊκά αστικά τοπία είναι παραγεμισμένα με διάφορα σκουπίδια, όπως αγάλματα και ονόματα οδών που μνημονεύουν άτομα, των οποίων η συνεισφορά στο έθνος φαίνεται μάλλον αμφίβολη σήμερα (όπως ο Conrad von Hötzendorf στο Γκρατς, ο φον Χίντεμπουργκ σε πολλές γερμανικές πόλεις, ή ο Gugielom Oberdan –ευχαριστώ τον Gregor Mayer για αυτή την επισήμανση- στην Ιταλία). Σε μερικές από τις πιο απεχθείς περιπτώσεις έχουν γίνει διορθώσεις, όπως π.χ. η αλλαγή του ονόματος του Karl-Lueger-Ring, που είχε ονομαστεί έτσι προς τιμήν τού ανοιχτά αντισημίτη δημάρχου της Βιέννης (γνωστού για την ατάκα Wer ist Jude bestimme ich – «το ποιος είναι Εβραίος το αποφασίζω εγώ»).

Το να αλλάζουν ονόματα δρόμων ή να απομακρύνονται μνημεία που τιμούν αντισημίτες και άλλους ακραίους εθνικιστές του παρελθόντος είναι βέβαια θετικό, αλλά αφήνει ένα χάσμα στην ιστορία της πόλης. Με δυο λόγια: η πόλη μπορεί να ξεχάσει το παρελθόν της. Το Βελιγράδι, όχι γι’ αυτό το λόγο αλλά λόγω των διάφορων σχετικών διαφωνιών, σε κάποιες από τις πιο εξέχουσες οδούς στο κέντρο ανήρτησε και μια «προϊστορία» των ονομάτων που είχαν χρησιμοποιηθεί παλαιότερα. Αυτό μας βοηθά να χαρτογραφήσουμε τις διαφορετικές ιδεολογίες που κυριαρχούσαν κατά καιρούς, αλλά εμμέσως είναι σαν να αναγνωρίζει ότι και το σημερινό όνομα μπορεί να είναι προσωρινό.

Σε αντίθεση τώρα με αυτό που μου επισήμανε ο Μπένεντικτ Άντερσον, η συζήτηση για τα μνημεία και άλλες μορφές εορτασμού για τα εκατό χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, δείχνουν ότι το παρελθόν μπορεί να προσελκύσει πολλή προσοχή και διαμάχη (μεταξύ άλλων και στο facebook). Έτσι, η πρωτοβουλία να κατασκευαστεί μνημείο για τον Gavrilo Princip στη Republika Srpska και τη Σερβία προκάλεσε αρνητικές αντιδράσεις αλλού (βλ. άρθρο στο Der Spiegel και ιδίως τα σχόλια των αναγνωστών). Κάποιος που δολοφόνησε ένα άτομο δεν είναι και πολύ θετικό μοντέλο για να τιμά κανείς, αλλά τα ευρωπαϊκά κράτη γενικώς αρέσκονται να τιμούν μάλλον δολοφόνους παρά ειρηνοποιούς (περιλαμβανομένου φυσικά και του «Αναβάτη πάνω σε άλογο» στα Σκόπια, γνωστού και ως Μεγάλου Αλεξάνδρου).

Μια καλή προσέγγιση για να διορθωθεί αυτή η νοσηρή ευρωπαϊκή συνήθεια θα ήταν ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανταλλαγών. Ας ανταλλάξουμε τους «ήρωες» μιας χώρας με εκείνους μιας άλλης. Γιατί να μην ανταλλάξουμε το άγαλμα του Φραγκίσκου Ιωσήφ του β΄ στην Aula του Πανεπιστημίου του Γκρατς με ένα μνημείο για Gavrilo Princip στη Σερβία, ή κάποια ονόματα οδών; Η οδός Gavrilo Princip στο Βελιγράδι να ερχόταν στο Γκρατς για να δώσει το όνομά της στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί έξω από την πόλη προς τα νότια, ενώ το όνομα αυτού του δρόμου, Conrad-von-Hötzendorf Strasse, μπορεί να μεταναστεύσει στο Βελιγράδι. Μερικά αγάλματα από τα Σκόπια θα μπορούσαν να πάνε στη Θεσσαλονίκη ή τη Σόφια· κανείς δεν θα πρόσεχε ότι λείπουν και κανείς δεν θα τα έβρισκε περίεργα εκεί. Ο Ban Jelačić θα μπορούσε να επισκεφτεί το Βελιγράδι, ενώ ο Knez Mihajlo θα μπορούσε να μετακινηθεί στο Ζάγκρεμπ. Ο Adem Jashari θα μπορούσε να αφήσει το Prekaz για το Βελιγράδι, η Αιώνια Φλόγα στο Βελιγράδι (η οποία δεν υπήρξε και τόσο αιώνια) θα μπορούσε να ταξιδέψει στην Πρίστινα.

Οι ανταλλαγές αυτές θα προκαλούσαν δυσφορία, αλλά και ανάγκη για εξηγήσεις, για δικαιολόγηση: ένας ήρωας στην Ευρώπη είναι η νέμεση κάποιου άλλου. Θα μας οδηγούσαν ίσως να εξετάσουμε και πιο προσεκτικά ο καθένας τα «δικά του» μνημεία.

Μετάφραση: Άκης Γαβριηλίδης

Ο Φλόριαν Μπήμπερ είναι διευθυντής του Κέντρου Νοτιοανατολικών Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς.

Πρώτη δημοσίευση: http://fbieber.wordpress.com/2014/02/05/monumental-exchange-my-hero-your-terrorist/