Αντίστεκόμενοι στον καπιταλισμό με ένα φλιτζάνι τσάι: η κολεκτίβα 26Α στην Ιστανμπούλ
Ένα «άνθος λωτού στη λάσπη». Αυτή ήταν η εικόνα που ήρθε στο μυαλό της Özlem όταν επισκέφτηκε για πρώτη φορά το καφέ 26Α στην Τακσίμ. Η σύγκριση φαίνεται να ισχύει τώρα περισσότερο από ποτέ, αυτό το κρύο και γκρι απόγευμα του Γενάρη, με τη βαριά βροχόπτωση έξω να μετατρέπει τους δρόμους σε ποτάμια, ενώ απολαμβάνουμε το τσάι μας στο ζεστό και φιλόξενο χώρο του πρόσφατα ανακαινισμένου καφέ της κολεκτίβας 26Α στο Kadiköy.
«Εντυπωσιάστηκα πολύ την πρώτη φορά που είδα το καφέ στην Τακσίμ. Όταν μπήκα είδα έναν χώρο φτιαγμένο από τα ίδια μας τα χέρια. Ήταν πολύ όμορφος. Πολύ ερασιτεχνικός, αλλά πολύ όμορφος», θυμάται η 28χρονη Özlem Arkun, η οποία δέχθηκε να με συναντήσει, παρά την κακοκαιρία και το πιεστικό της πρόγραμμα ως μητέρα ενός κοριτσιού 6 μηνών, της Toprak. Μαζί με τον 30χρονο σύντροφό της Özgür Erdoğan, η Özlem είναι πρόθυμη να μοιραστεί την ιστορία της κολεκτίβας 26Α, ενός συλλογικά διαχειριζόμενου καφέ που βρίσκεται σε δύο διαφορετικές τοποθεσίες στην Ιστανμπούλ: η μια, στην καρδιά της ραγδαία αναπτυσσόμενης εμπορικής περιοχής γύρω από τη διάσημη πλατεία Τακσίμ και η άλλη, στη γειτονιά του Kadiköy, στην ασιατική πλευρά της πόλης.
Ο Özgür εξηγεί ότι η πρωτοβουλία να ξεκινήσει ένα καφέ στηρίχτηκε στην πεποίθηση ότι πολλοί άνθρωποι θέλουν να ξεφύγουν από τον έλεγχο που ασκεί ο καπιταλισμός στην προσωπική τους ζωή, αλλά συχνά δεν έχουν πού να στραφούν αφού δεν υπάρχει εναλλακτική. Η ιδέα ήταν ότι «Αν δημιουργήσουμε ένα χώρο με βάση τις αρχές της ανταλλαγής και της αλληλεγγύης, αυτό θα αποτελέσει έμπνευση για τους ανθρώπους που θα το δουν και θα έρθουν σε επαφή μαζί μας». Ως νεαρός πατέρας ο Özgür ελπίζει ότι το μοντέλο της 26Α θα ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αποδεσμεύσουν τον εαυτό τους από τον καπιταλισμό, να βρεθούν μαζί και να οργανώσουν τις ζωές τους σε δομές ανεξάρτητες, οριζόντιες και απαλλαγμένες από τις καταπιεστικές δυνάμεις του καπιταλισμού, που όχι μόνο διευκολύνει την οικονομική εκμετάλλευση των ανθρώπων, αλλά, όπου εξαπλώνεται, προκαλεί τον πολιτιστικό εκφυλισμό των κοινωνιών και των κοινοτήτων.
Το τσάι είναι πάντοτε ζεστό
Η ιστορία της 26Α αρχίζει το 2009, όταν μια ομάδα πολιτικών ακτιβιστ@ έψαχνε να βρει ένα καινούργιο χώρο για να οργανωθεί. Ένα δημόσιο χώρο, όπου μπορούσαν να υποδεχτούν ανθρώπους, να εξηγήσουν τις ιδέες και τις προθέσεις τους και ο οποίος θα μπορούσε να αποτελέσει ένα κοινωνικό πείραμα για να διαπιστώσουν αν μπορούσαν οι ίδιοι να ζήσουν σε μια κολεκτίβα και την ίδια ώρα να βγάζουν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους μέσω του καφέ.
Σύντομα βρήκαν έναν χώρο σε έναν από τους πίσω δρόμους του Beyoğlu- της κεντρικής γειτονιάς της Ιστανμπούλ, που φιλοξενεί την ιστορική πλατεία Ταξίμ και τον πολυσύχναστο εμπορικό δρόμο Ιστικλάλ– που άνηκε σε έναν γνωστό ενός μέλους της ομάδας. Σε μια άγρια γειτονιά, όπου η τουρκική μαφία κατείχε αρκετά κτίρια και με ένα τοπικό αστυνομικό σταθμό μόλις μερικά βήματα πιο κάτω, το καφέ 26Α έμπαινε από την αρχή στα δύσκολα. Τις περισσότερες φορές η μικρή ομάδα των πέντε συντρόφων, που είχαν στήσει συλλογικά το καφέ, έκανε κάτι περισσότερο από το να πίνει τσάι, να βλέπει ταινίες και να περιμένει για πελάτες...
Δόθηκε προτεραιότητα στο τσάι και φρόντισαν να υπάρχει πάντοτε μια ζεστή τσαγιέρα έτοιμη για τη σπάνια αυτή περίπτωση που κάποιος θα έμπαινε μέσα. Στην Τουρκία, όπου το τσάι λειτουργεί σαν κόλλα που συνδέει την κοινωνία μαζί, μπορεί για ένα φλιτζάνι τσάι να πετύχουν ή να διαλυθούν δουλειές – και οι σύντροφοι το ήξεραν πολύ καλά αυτό. «Ακόμα και όταν δεν είχαμε καθόλου κόσμο, είχαμε πάντοτε καλό τσάι», λέει ο Özlem, «Και πέρα από αυτό, πάντοτε προσκαλούσαμε τον κόσμο που συναντούσαμε να 'ρθει στο καφέ μας και δίναμε δωρεάν σούπες μετά από διαδηλώσεις».
Όπως ήταν αναμενόμενο, στην αρχή το καφέ απείχε πολύ από το να συντηρείται από μόνο του, πόσο μάλλον να καταφέρει να έχει αρκετό εισόδημα για να χρηματοδοτεί τις πολιτικές δράσεις της κολεκτίβας ή να καλύπτει το κόστος ζωής των μελών της. Αν ως στο τέλος της μέρας πωλούσαν δέκα φλιτζάνια τσάι, τότε θεωρούσαν ότι ήταν καλή μέρα. Πέρα από τη δουλειά στο καφέ, οι σύντροφοι ήταν επομένως αναγκασμένοι να απασχολούνται σε ανειδίκευτες εργασίες ως καθαριστές/ριες, στην υποδοχή ξενοδοχείων και ως γκαρσόνια για να μπορέσουν να διατηρήσουν ζωντανό το φιλόδοξο πρότζεκτ τους.
Κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου το καφέ έγινε γνωστό ανάμεσα σε αριστερές, αντιεξουσιαστικές και αναρχικές ομάδες, που άρχισαν να συχνάζουν σε αυτή την «όαση μέσα στην έρημο» και σταδιακά αλλά σταθερά το καφέ άρχισε να γεμίζει με ανθρώπους που τους άρεσε το ζεστό του περιβάλλον, οι πολιτικές του ιδέες ή/και η οργανωτική του δομή που αντιτίθεται σε κάθε μορφή ιεραρχίας και εκμετάλλευσης. Λειτουργώντας χωρίς αφεντικά και χωρίς να παίρνει κανείς/καμιά μισθό στο σπίτι, αλλά δουλεύοντας στη βάση της αρχής «ο καθένας προσφέρει αυτό που μπορεί και παίρνει αυτό που χρειάζεται», το καφέ απέκτησε σύντομα τη φήμη ενός από τους ελάχιστους χώρους στην καταναλωτική Βαλχάλα [Σ.τ.Μ.: τόπος ευδαιμονίας μετά θάνατον στη σκανδιναβική μυθολογία] του κέντρου της Ιστανμπούλ, όπου μπορεί κάποιος να δραπετεύσει από τις καταπιεστικές δυνάμεις του ολοένα και πιο τυραννικού καπιταλισμού.
«Η γνώση είναι κατάρα»
Το 2009 η Merve Arkun, η μικρή αδελφή της Özlem, που ήταν τότε 19 χρονών, ταξίδευε από τη Σμύρνη, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Τουρκίας που βρίσκεται στα παράλια του Αιγαίου, στην Ιστανμπούλ, για να συμμετάσχει σε μια διαδήλωση ενάντια στο ΔΝΤ. Μετά τη διαμαρτυρία, αυτή και μερικές δεκάδες σύντροφοι πήγαν στο καφέ 26Α, όπου στρώθηκε ένα μεγάλο τραπέζι για να φάνε και να συζητήσουν τα γεγονότα της μέρας. Για κάποια χρόνια η Merve αναρωτιόταν πώς είναι δυνατό να ζει κανείς σε μια πολυμελή κομούνα, όχι μόνο με 4 ή 5 ανθρώπους, όπως έκανε αυτή στη Σμύρνη, αλλά με 40 ή 50, που ζούσαν, δούλευαν και αγωνίζονταν μαζί. Αυτό που έζησε εκείνη τη μέρα στο καφέ 26Α ήταν σαν ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα.
Δεν πήρε πολύ καιρό στη Merve να αποφασίσει να μετακομίσει στην Ιστανμπούλ για να γίνει μέλος της κολεκτίβας 26Α. «Ήταν συναρπαστική η πρώτη φορά που πήρα πρωτοβουλία στην 26Α, επειδή ήταν η πρώτη φορά που έπαιρνα μέρος σε ένα τέτοιο πρότζεκτ», θυμάται. «Ήταν συναρπαστικό, επειδή όταν μπήκα στην κολεκτίβα δεν ήμουν ακόμη σίγουρη αν ήταν δυνατό να ζήσω με αυτό τον τρόπο.»
Με το πέρασμα του χρόνου η Merve, όπως πολλοί άλλοι σύντροφοι που είχαν εν τω μεταξύ μπει στην κολεκτίβα, γινόταν ολοένα και περισσότερο μέρος του πρότζεκτ και σε κάποια στιγμή συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς την κολεκτίβα πια. «Υπάρχει μια φράση που χρησιμοποιούμε συχνά [στην Τουρκία] ‘Η γνώση είναι κατάρα’», λέει χαμογελώντας. «Κατά κάποιο τρόπο η συμμετοχή στην κολεκτίβα είναι κάτι σαν αυτό: τώρα που ξέρω ότι μπορώ να ζήσω ελεύθερα στην κολεκτίβα, δεν θέλω ποτέ πια να ξαναδουλέψω για κάποιο αφεντικό».
Σήμερα, έξι χρόνια μετά τη δημιουργία της, στην κολεκτίβα 26Α συμμετέχουν 50 άνθρωποι, η πλειοψηφία των οποίων όχι μόνο δουλεύει μαζί αλλά ζει και μαζί, σε κοινά σπίτια σε διάφορα μέρη της πόλης. Το 2011 η κολεκτίβα άνοιξε ένα δεύτερο καφέ στο Kadiköy – το οποίο αρχικά προοριζόταν για βιβλιοπωλείο μεταχειρισμένων βιβλίων/βιβλιοθήκη, αλλά μετά την πιο πρόσφατη ανακαίνισή του, τα βιβλία εξαφανίστηκαν και η προσθήκη μιας επαγγελματικής κουζίνας (η οποία φτιάχτηκε αποκλειστικά από τα μέλη της κολεκτίβας) μετέτρεψε το χώρο σε ένα μικρό μπιστρό. Ένα τρίτο καφέ, που άνοιξε πέρσι στην εργατική συνοικία του Kartal, έκλεισε πρόσφατα εξαιτίας των οικονομικών αγώνων μετά τις κινητοποιήσεις στο πάρκο Gezi και της συγκέντρωσης του μεγαλύτερου μέρους της πολιτικής δραστηριότητας στα κέντρα των πόλεων.
Το νεότερο μέλος της κολεκτίβας (μετά την 6 μηνών Toprak, φυσικά) είναι 14 χρονών, ενώ το μεγαλύτερο είναι πάνω από 50. Όλοι μαζί μοιράζονται το ίδιο όνειρο για ένα κόσμο όπου κανείς δεν τυγχάνει εκμετάλλευσης και ούτε υποχρεώνεται να πωλήσει την εργασία του. Ίσως το μοντέλο τους να μην αποτελεί ακόμη εναλλακτική στον καπιταλισμό, αλλά τουλάχιστον, όπως λέει η Merve, «δείχνει ότι ένας άλλος δρόμος είναι εφικτός».
Χωρίς κρέας, χωρίς Κόκα – κόλα
Το καφέ 26Α ξεκίνησε με στόχο να αλλάξει/μεταμορφώσει τις ζωές των ανθρώπων και ο τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι δίνοντας το καλό παράδειγμα. Οι αποφάσεις στην κολεκτίβα λαμβάνονται στις εβδομαδιαίες συνελεύσεις, όπου μετρά ο λόγος όλων σε θέματα που αφορούν τη λειτουργία του καφέ, τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων πρότζεκτ και οτιδήποτε άλλο μπορεί να προκύψει. Όταν πρωτολειτούργησε η 26Α, ένας από τους συντρόφους, που τύχαινε να ήταν βίγκαν, έθεσε το θέμα κατά πόσο θα πρέπει να πωλούνται προϊόντα με κρέας στο καφέ. Μετά από μεγάλη συζήτηση – η μη πώληση κρέατος θα ήταν ακόμη μια οικονομική πρόκληση - αποφασίστηκε συλλογικά ότι το μενού θα έπρεπε να ήταν εξολοκλήρου χορτοφαγικό.
Από την αρχή ήταν επίσης ξεκάθαρο ότι όλα τα προϊόντα Κόκα – κόλα θα έπρεπε να απαγορευτούν στο καφέ. Εξαιτίας της εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την εταιρία και του ρόλου της ως συμβόλου του παγκόσμιου καπιταλισμού, τα προϊόντα Κόκα-κόλα δεν συμπεριλαμβάνονται στο μενού. Επιπρόσθετα, όποι@ φέρνει μαζί τ@ μπουκάλι ή τενεκεδάκι με κάποιο από αυτά τα προϊόντα, θα κληθεί ευγενικά να το πετάξει ή να το πιει έξω. «Εδώ και 6 χρόνια δεν έχει μπει Κόκα – Κόλα σ' αυτό το χώρο», λέει η 18χρονη Gizem Şahin με αρκετή περηφάνια.
Σύμφωνα με την Gizem, η οποία έγινε μέλος της κολεκτίβας δύο χρόνια πριν, όταν επισκέφτηκε το καφέ στην Ταξίμ για να τσιμπήσει κάτι μετά από μια διαδήλωση και τη δεύτερη φορά βρέθηκε να δουλεύει εκεί, ο πιο σημαντικός ρόλος της 26Α είναι ότι αποτελεί ένα «εμπόδιο/ανάχωμα ενάντια στον καπιταλισμό». Συνεχίζοντας λέει ότι «Η 26Α είναι ένας χώρος χωρίς γκαρσόνια και χωρίς πελάτες. Χωρίς εργαζόμενους και χωρίς αφεντικά. Χωρίς καταπιεστές και χωρίς καταπιεζομένους. Είναι ένας χώρος ανταλλαγής και αλληλεγγύης.»
Αυτό το ιδανικό της ανταλλαγής και της αλληλεγγύης εκτείνεται πολύ πέρα από τα φυσικά όρια των δύο καφέ. Μπορείς σήμερα να δεις μέλη της κολεκτίβας σε μακρινά μέρη όπως τα συριακά σύνορα, όπου έχουν κατασκηνώσει για να δείξουν την αλληλεγγύη τους προς την αντίσταση στο Κομπανί∙ στην ενδοχώρα, όπου στηρίζουν τους αγώνες των ντόπιων αγροτών ενάντια στην κατασκευή υδροηλεκτρικών σταθμών παραγωγής ενέργειας. Ακόμη, σε πανεπιστήμια και εργοστάσια σ' όλη τη χώρα, όπου αγωνίζονται ενάντια σε κάθε μορφή θεσμοθετημένης εκπαίδευσης και εκμετάλλευσης όσων εργάζονται για υπερεργολάβους.
Ο σπόρος έχει ριχτεί
Μια γρήγορη ματιά μέσα στο καφέ της Ταξίμ δεν αφήνει πολλές αμφιβολίες για το από πού άντλησε την έμπνευσή του: Μια μεγάλη σημαία και κάμποσες αφίσες του EZLN (Στρατός των Ζαπατίστα για την Εθνική Απελευθέρωση) καλύπτουν τους τοίχους, ενώ στην κουζίνα στοιβάζονται σακούλες ζαπατίστικου καφέ. Ο Özgür αναφέρει τους ιθαγενείς επαναστάτες από την Τσιάπας του Μεξικού ως ένα από τα πρότυπα της κoλεκτίβας 26Α, όπως και την ισπανική επανάσταση του 1936 και τους εργατικούς συνεταιρισμούς που άρχισαν να εμφανίζονται στην Αργεντινή μετά την οικονομική ύφεση του 1998-2002. «Όμως, για να είμαι ειλικρινής», προσθέτει, «δεν έχουμε ακούσει για άλλα παρόμοια παραδείγματα που να μοιάζουν με τη δική μας εμπειρία. Το δικό μας μοντέλο είναι εντελώς κομουνιστικό: δεν πληρωνόμαστε για την εργασία μας, δεν παίρνουμε μισθό.»
Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στο πάρκο Gezi το καλοκαίρι του 2003 πολλοί σύντροφοι της κολεκτίβας βγήκαν στους δρόμους για να στηρίξουν και να πάρουν μέρος στις διαδηλώσεις ενάντια στην αυταρχική διακυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, ενώ την ίδια ώρα το καφέ έγινε «νοσοκομείο» για τους τραυματίες διαδηλωτές και χώρος ξεκούρασης για όσους χρειάζονταν ένα διάλειμμα από τη δράση στους δρόμους γύρω από την πλατεία Ταξίμ. Δεν πωλήθηκε ούτε ένα κομμάτι ψωμί ενόσω συνεχιζόταν η λαϊκή εξέγερση. Αντίθετα, όλα δίνονταν δωρεάν ως ένδειξη αλληλεγγύης προς τους διαδηλωτές.
Κατά τη διάρκεια των γεγονότων στο πάρκο Gezi δημιουργήθηκαν ισχυροί δεσμοί μεταξύ της 26Α και άλλων συνεταιρισμών, τόσο στην Τουρκία όσο και στο εξωτερικό, όπως με τους αντιστεκόμενους εργάτες στο εργοστάσιο υφασμάτων Kazova στην Ιστανμπούλ και με την κολεκτίβα των εργαζομένων στη ΒΙΟ.ΜΕ. στη Θεσσαλονίκη. Αν και ακόμη πολύ άτυπες, τέτοιες σχέσεις είναι το πρώτο βήμα για την υλοποίηση των μελλοντικών σχεδίων της κολεκτίβας 26Α. Αντί να επικεντρώνονται αποκλειστικά στο καφέ, οι σύντροφ@ το βλέπουν ως μέρος ενός μεγαλύτερου πρότζεκτ μέσα στο οποίο η δημιουργία ενός εναλλακτικού μοντέλου οργάνωσης της εργασίας στην κοινωνία έχει κυρίαρχη θέση.
«Αν μιλάμε για 5 - 10 χρόνια αργότερα, ονειρευόμαστε πολλούς χώρους χωρίς αφεντικά. Πολλούς συνεταιρισμούς όπου δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ καταναλωτή και παραγωγού», εξηγεί ο Özgür. «Είναι πολύ σημαντικό να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο αυτών των συνεταιρισμών. Όταν κοιτάμε το μέλλον, βλέπουμε ότι είναι σημαντικό να υπάρχουν όσο το δυνατό περισσότεροι τέτοιοι χώροι και εμείς να ερχόμαστε σε επαφή με όσους περισσότερους από αυτούς μπορούμε.»
Ό,τι και να φέρει το μέλλον – κατά πόσο η κολεκτίβα θα καταφέρει να επεκταθεί και σε άλλους τομείς της οικονομίας δημιουργώντας ένα φούρνο, μια κλινική αλληλεγγύης ή ένα εργαστήρι υφασμάτων, ή κατά πόσο μια καταστολή από την κυβέρνηση θα οδηγήσει το πρότζεκτ σε ένα προσωρινό τέλος- ο σπόρος έχει ριχτεί και το παράδειγμα δόθηκε. Τα μέλη της κολεκτίβας έχουν δείξει ότι γι' εκείνους αυτό δεν είναι παιχνίδι, αλλά ένα ουσιαστικό μέρος του αγώνα για αναδόμηση των καθαυτών θεμελίων της κοινωνίας. Κι ενώ πίνω αργά το τσάι μου σ' αυτό το «ερασιτεχνικό, αλλά πολύ όμορφο» περιβάλλον, με κυριεύει κι εμένα ένα επαναστατικό πνεύμα και γεμίζω με ελπίδα ότι μια μέρα η μικρή Toprak θα μαζέψει τους καρπούς του αγώνα της κολεκτίβας.